Staatslijn K (Den Helder - Amsterdam)

De spoorlijn tussen Nieuwediep en Amsterdam Willemspoort heeft een lengte van 80,8 kilometer. Bij de vervanging van de Hembrug door de Hemtunnel in 1983 is de spoorlijn gedeeltelijk verlegd. Hiermee nam de lengte van de spoorlijn toe tot 83,3 kilometer.

Geschiedenis

Staatslijn K is aangelegd volgens de wet van 18 augustus 1860 door de Staat der Nederlanden. Samen met negen andere spoorlijnen maakt de aanleg onderdeel uit van de eerste Staatsaanleg van spoorwegen in Nederland. De aanleg van spoorwegen vanuit de overheid was bedoeld om de achterstand die Nederland had op het gebied van spoorwegaanleg enigszins in te halen. Met de aanleg van de spoorlijnen ontstaat een uitgebreid netwerk tussen bijna alle grote Nederlandse steden. Dit netwerk vormt nog altijd voor een belangrijk deel de ruggengraat van het Nederlandse spoorwegnet. Door vooral gebruik te maken van standaardontwerpen en -bestekken kunnen alle spoorlijnen relatief snel worden aangelegd.

Aanleg

Bruggen

In het traject liggen diverse bruggen.

Tussen Uitgeest en Zaandam liggen de bruggen over de Noordersluissloot en Nauernasche Vaart. De brug over de Noordersluissloot werd vanaf 19 nauwelijks nog geopend. In 1988 is deze brug gesloopt. Voor Amsterdam ligt tot 1983 de Hembrug. In 1983 wordt de brug vervangen door de Hemtunnel. De laatste beweegbare brug in de spoorlijn, is die over de Singelgracht.

Beveiliging

De nieuwe beveiliging van de nieuwe spoorlijn tussen Zaandam en de Singelgracht kon medio maart 1983 al gebruikt worden, al was deze nog niet beveiligd aangesloten om de bestaande infrastructuur.

Opening & ingebruikname

Op 19 mei 1983 rijden de locomotieven 1601 (zijde Amsterdam) en 1658 (zijde Zaandam) met acht rijtuigen ICR de officiële openingstrein. Aan boord van deze trein is Koningin Beatrix, die de tunnel officieel opent. Deze trein rijdt van Zaandam via de Hemtunnel naar de Singelgracht. Via het oude tracé over de Hembrug wordt Zaandam weer bereikt.

De opening van de nieuwe Hemtunnel en het bijbehorende traject was voorzien met ingang van de dienstregeling 1983/1984 op 29 mei 1983. Aan het eind van 1982 werd duidelijk dat de Dienst van Exploitatie slechts acht weken de tijd kregen van de bouwers om de machinisten wegbekendheid te laten opdoen en vertrouwd te laten worden met het rijden door de tunnel. In eerste instantie zou dit alleen gelden voor machinisten van de standplaatsen Alkmaar, Amsterdam, Amsterdam Goederen en Haarlem. De machinisten van deze plaatsen waren op dat moment de enigen die ten noorden van het Noordzeekanaal reden. De Dienst van Exploitatie ging er echter vanuit dat in deze korte tijd honderden machinisten geleerd moest worden hoe met goederentreinen door de tunnel te rijden, de wegbekendheid bij dag en nacht te leren en alle bijzonderheden tot zich moesten nemen. De bouwers van de tunnel stonden echter wel toe dat men de tunnel mocht verkennen tijdens de bouw. De beveiliging was echter nog niet gereed en op de bovenleiding was nog geen spanning gezet. Om toch te kunnen rijden, werd het afgevoerde motorrijtuig DE1 29 gebruikt. Dit motorrijtuig kwam op 19 januari 1983 aan in Amsterdam vanuit Zwolle. Het motorrijtuig raakte rond 8 februari 1983 defect en werd vervangen door motorrijtuig DE1 26. Deze kwam in de avond van 11 februari 1983 beschikbaar. In de tussentijd namen diesellocomotieven de honneurs tijdelijk waar. Op 16 maart 1983 rijdt de DE1 26 zijn laatste ritten door de tunnel. De motorrijtuigen zijn in deze periode bestuurd door twee machinisten die hiervoor speciaal waren opgeleid. Begin maart 1983 is de spanning op de bovenleiding gezet en de beveiliging aangesloten. Om dit te testen, rijdt het meetrijtuig mDW 'Jules' tussen 8 en 11 maart 1983 en tussen 14 en 16 maart 1983 meetritten over het nieuwe traject. Tegelijkertijd werd de ATB ingeregeld met behulp van het meetrijtuig. Op 17 maart 1983 komt de beveiliging in dienst. Op 21 maart 1983 begon een proefbedrijf op het nieuwe traject. Hiervoor waren drie treinstellen SGM nodig. Op 21 maart 1983 waren dit de El2 2031, El2 2063 en El3 2837. Zij rijden vanaf de nieuwe vrijliggende kruising in Zaandam naar de Singelgracht tussen 16 en 24 uur. Zo kon een machinist in een dienst bij dag en nacht zijn wegbekendheid op doen. Een van deze drie treinstellen was de hele dag beschikbaar voor het wegleren, terwijl de twee andere treinstellen in de ochtendspits actief zijn. Daarnaast werd een proefbedrijf met een goederentrein opgezet. Hiervoor worden 30 beladen Belgische zelflossers gebruikt, die eerder gebruikt werden voor de indienststellingsritten van de nieuwe locomotieven serie 1600. Aan weerszijden van deze wagons werd een locomotief van de serie 1600 geplaatst. Op 21 maart 1983 waren dit de 1630 en 1639. Deze trein pendelde tussen Zaandam en de Singelgracht tussen 17 en 23 uur. Voor filmopnamen op 31 maart 1983 zijn de El3 2837 en El3 2837 gebruikt. Op 7 april 1983 rijdt treinstel ICM3 4005 een proefrit door de tunnel. Op 19 april 1983 rijdt een proefrit met twee locomotieven en acht rijtuigen voor de officiële opening op 19 mei 1983. Op 11 mei 1983 wordt het proefbedrijf beëindigd en de baan klaar gemaakt voor de officiële opening.

Wijzigingen

• Voor de communicatie tussen treindienstleider en machinist wordt er vanaf augustus 1971 een proef gehouden. Voor deze proef is de ElD4 523 voorzien van een radio-installatie. Het treinstel zal tussen Amsterdam en Alkmaar in een aparte omloop worden ingezet. Door de PTT wordt de benodigde apparatuur geleverd.

• Op 1973 wordt de ATB in dienst gesteld tussen Amsterdam Centraal en UItgeest.

• In 1975 wordt er opdracht gegeven om de Hembrug te vervangen door een tunnel. De tunnel wordt niet naast de brug gelegd, maar wordt westelijker aangelegd. Hiervoor is het ook nodig dat de spoorlijn wordt verlegd. Het station van Zaandam wordt zuidwestelijk ten opzichte van het oude station gebouwd. De spoorlijn gaat vanaf dit nieuwe station met een boog de tunnel in. De tunnel is driesporig. Aan de Amsterdamse zijde wordt de spoorlijn viersporig en met een boog om de havens gelegd naar het nieuwe station Sloterdijk Noord. Het oude tracé blijft gedeeltelijk in gebruik voor de aansluiting van de westelijke tak van de Ringspoorbaan. Tussen de spoorlijnen is een dermate grote ruimte open gelaten, zodat in 2003 de Hemboog aangelegd kan worden. Ter hoogte van de lijnwerkplaats Amsterdam Zaanstraat takt de nieuwe spoorlijn aan op het oude tracé. Aan de noordzijde van het station van Zaandam wordt een vrije kruising gerealiseerd met de Enkhuizerlijn, zodat de treinen elkaar niet meer in de weg zitten. Dit is alleen gerealiseerd voor treinen uit Hoorn. Treinen naar Hoorn passeren nog altijd de drukke overweg in de Provinciale Weg. Op 10 december 1982 kwam deze vrije kruising in dienst. Voor de goederentreinen wordt een apart spoor aangelegd in het midden van de tunnel. Met diverse wissels komt dit spoor uiteindelijk aan de buitenzijde van de boog te liggen en gaat vervolgens onder de overige sporen door om zo aan de binnenkant van de boog te komen. Dit spoor geeft met een viaduct over de Basisweg toegang tot de Westhaven. Tussen het station Sloterdijk en de Singelgracht is de spoorlijn tweesporig aangelegd. Het direct aanleggen van vier sporen werd niet nodig geacht.

Stations

De spoorlijn kent een aantal stations, die door de Staatsspoorwegen werden gebouwd.

Den Helder

Den Helder Zuid

Koegras

Aansluitingen

De spoorlijn kent en kende diverse spooraansluitingen.

De laad- en losplaatsen van Krommenie-Assendelft, Wormerveer en Koog-Zaandijk zijn met wissels te bereiken vanaf het hoofdspoor. Bij de reorganisatie van het goederenvervoer aan het begin van de jaren '70 zijn deze losplaats gesloten en opgebroken.

Na de Hembrug zijn er aansluitingen naar de Coenhaven aan de noordkant van de spoorlijn en de Westhaven aan de zuidkant. De aansluitingen zijn alleen te bereiken vanuit de kant van Amsterdam. De aansluitwissels zijn aangelegd net na de overweg met de Spaarndammerdijk achter de lijnwerkplaats Zaanstraat. De beide aansluitingen waren niet met elkaar verbonden, zodat het iedere keer via het hoofdspoor moest worden gereden om van de ene naar de andere aansluiting te komen.

Dienstregeling

De Hembrug is een groot knelpunt in de dienstregeling voor het treinverkeer. De brug moet 20 minuten per half uur geopend kunnen worden voor het scheepvaartverkeer. Door deze lange openingstijd is het wel mogelijk om alle activiteiten te laten gebeuren rond de Zaanstraat met het aankomende en weggaande treinverkeer. Ook de aansluitingen naar de Coenhaven en Westhaven konden in deze tijd uitgevoerd worden. Vooral het erts- en kolenvervoer vanaf het Overslagbedrijf Amsterdam kon van deze 'rust' in de dienstregeling profiteren. De beladen treinen hadden op deze manier de tijd om op snelheid te komen richting Amsterdam Centraal, wat veel tijd kostte.

Tot 1968 rijden er alleen stoptreinen tussen Amsterdam en Den Helder. Vanaf de dienstregeling 1968 gaat er een sneltrein rijden tussen Amsterdam en Alkmaar. Tussen de brugopeningen van de Hembrug, komt er eerst de stoptrein Alkmaar - Amsterdam over de brug, gevolgd door de sneltrein uit Den Helder en de stoptrein uit Hoorn. De andere kant op komt eerst de stoptrein naar Hoorn, gevolgd door de gecombineerde snel- en stoptrein naar Den Helder en Alkmaar. Deze is in Amsterdam gecombineerd en wordt in Zaandam weer gesplitst. Op deze manier kan er tijd worden bespaard met het oog op de volgende opening van de brug. In de spitsuren rijden deze trein vanwege hun lengte wel apart. Deze gecombineerde treinen worden gereden door treinstellen Plan T en Plan V. Hiermee ontstaat een integrale inzet van dit materieel boven het Noordzeekanaal in Noord-Holland. Spitstreinen worden met ouder materieel gereden.

Met ingang van de dienstregeling 1969/1970 gaat er een semi-sneltrein rijden van Amsterdam via Haarlem en Alkmaar naar Den Helder. Hiermee wordt een halfuursdienst geboden met treinen uit Amsterdam die via Zaandam rijden.

In de spitsserie 14500 tussen Amsterdam en Hoorn rijden vanaf 198 8 tot 10 bakken Materieel'46. Enkele treinen bestaan zelfs uit getrokken materieel, als er rijtuigen overtollig zijn geworden op andere trajecten. In de facultatieve uitloop van brugopeningen van 7.30 en 8.00 worden spitstreinen ingelegd. Dit geeft aan wat voor druk er staat op de brugopeningen.

Op 27 mei 1983 om 21.30 rijdt trein 2783 als laatste trein over de Hembrug. Op 28 mei 1983 rijdt de eerste trein (4710) al door de Hemtunnel. Er werd in Zaandam nog wel gewerkt aan het aansluiten van spoor 1 op de spoorlijnen richting Alkmaar en Hoorn. Op 29 mei 1983 rijden er extra treinen in verband met de opening van het nieuwe station van Zaandam. Op 30 mei 1983 rijden alle treinen volgens de nieuwe dienstregeling. Met de opening van de omgelegde spoorlijn in 1983, gaan alle treinen stoppen op het nieuwe station van Amsterdam Sloterdijk. Hierdoor is het mogelijk om de treinen gefaseerd naar Amsterdam Centraal door te laten rijden.

Sinds 23 oktober 2016 rijden de goederentreinen uit Beverwijk niet meer via Uitgeest en Zaandam naar Amsterdam. Door verlenging van de sporen in Beverwijk is het mogelijk om de goederentreinen via Haarlem en de Velsertunnel te rijden. Door het verdwijnen van de goederentreinen ontstaat er tussen Amsterdam en Uitgeest meer ruimte in de dienstregeling voor reizigerstreinen.

Ongevallen

• Op 24 december 1993 botst DD-AR-treinstam 7461 op de overweg in de Provinciale Weg in Zaandam met een auto. De treinstam was onderweg als trein 4583 van Amsterdam naar Enkhuizen. Door de botsing ontspoorde de stam en knalde de Bvk 270 7061 met flinke snelheid tegen de dubbele pijlers van het naastgelegen spoorviaduct. De daarachter rijdende Bv 280 7283 werd door het ontsporende Bvk rijtuig gelanceerd en boorde zich in het talud van een naast gelegen sloot. De Bv 280 7284 kantelde hierbij. De betrokken ABv 380 7563 ontspoorde slechts met 1 as.