Brontekst bekijken van Hembrug

<!--{{Infobox brug
| naam             = 
| afbeelding       = 
| onderschrift     = 
| plaats           = 
| overspant        = 
| lengte           = 
| breedte          = 
| hoogte           = 
| doorvaarthoogte  = 
| doorvaartbreedte = 
| hoogstepunt      = 
| aantal_sporen    = 
| overspanning     = 
| gewicht          = 
| beheerder        = 
| bouwperiode      = 
| opening          = 
| kosten           = 
| afbraakreden     = 
| afbraakjaar      = 
| gebruik          = 
| spoorlijn        = 
| intensiteit      = 
| type             = 
| architect        = 
| materiaal        = 
| bijzonderheden   = 
| monumentstatus   =
| monumentnummer   = 
| brugnummer       = 
}}-->

Ter overspanning van het nieuwe Noordzeekanaal tussen [[Zaandam]] en [[Amsterdam Centraal|Amsterdam]] werd een nieuwe brug over dit kanaal aangelegd.

='''Geschiedenis'''=

In de eerste jaren van de jaren '60 in de 19e eeuw werd [[Staatslijn K (Den Helder - Amsterdam)]] gepland. Dit is de spoorlijn van [[Den Helder]] naar [[Amsterdam Willemspoort|Amsterdam]]. Het eerste deel van de spoorlijn, Den Helder - [[Alkmaar]] werd op 20 december 1865 geopend. Het tweede deel, van Alkmaar naar [[Uitgeest]] werd op 1 mei 1867 geopend. Op 1 november 1869 volgde het deel Uitgeest - [[Zaandam]]. De aanleg van het traject tussen Zaandam en Amsterdam liet nog enige tijd op zich wachten. In maart 1865 was pas begonnen met het droogleggen van delen van 't IJ en de aanleg van het Noordzeekanaal. Door deze werkzaamheden kon de omweg van de spoorlijn via [[Haarlem]] vervallen. De rechtstreekse route werd zo een stuk korter. Op 1 november 1876 werd het Noordzeekanaal geopend. Tussen Zaandam en Amsterdam moest een brug worden aangelegd om het Noordzeekanaal te kunnen passeren. Dit werd aangelegd bij het buurtschap Den Hem. Op 15 oktober 1878 werd het traject Zaandam - Amsterdam Westerdok in gebruik genomen. Het station in Amsterdam was tijdelijk. In 1889 werd de spoorlijn pas doorgetrokken naar Amsterdam Centraal. Voor reizigers van Amsterdam naar Den Helder kon voor die tijd al via Haarlem gereisd worden.


In 1975 wordt opdracht gegeven door de minister van Verkeer en Waterstaat tot bouw van een tunnel onder het Noordzeekanaal.


== '''Eerste brug''' ==

In 1875 was de eerste brug over het Amsterdam Rijnkanaal klaar. In 1878 werd de brug officieel in gebruik genomen bij de opening van het laatste deel van Staatslijn K: Den Helder - Amsterdam. De brug had een doorvaartbreedte van 19 meter en een doorvaarthoogte van 4 meter. De naam Hembrug komt van het buurtschap Den Hem, aan de Zaanse kant van de spoorlijn. Bij de brug werd aan de Zaanse zijde een station geopend aan de Noorder IJdijk. Aan de zuidzijde van de brug werden twee haltes geopend in de loop van de jaren. In 1891 werd de halte Petroleumhaven geopend. Deze werd geopend in verband met de aanwezigheid van de Petroleumhaven in het Amsterdamse Westelijk Havengebied. In 1902 werd deze halte weer gesloten. Meer in de richting van Amsterdam werd bij de spoorwegovergang Spaarndammerdijk een halte geopend met de naam Houthaven. In 1892 wijzigde de naam naar Spaarndammerdijk en op 1 mei 1896 wijzigde de naam nogmaals, nu in Spaarndammerdijk-Houthaven. Op 1 mei 1900 werd deze halte al weer gesloten. Met de opening van de nieuwe spoorbrug in juli 1907 komt ook de halte Noorder IJdijk te vervallen.


== '''Tweede brug''' ==

Vanwege de kortere vaartijd tussen de Noordzee en Amsterdam via het Noordzeekanaal in plaats van via de Zuiderzee en Den Helder, moest het Noordzeekanaal in de jaren na de opening steeds opnieuw verbreed en verdiept worden. In 1899 werd een wet aangenomen tot verbetering van het Noordzeekanaal. Alle schepen die de zeesluizen bij IJmuiden konden passeren, moesten ook probleemloos Amsterdam kunnen bereiken via het Noordzeekanaal. De twee spoorbruggen over het kanaal vormden twee obstakels. In 1903 werd begonnen met de bouw van een nieuwe Hembrug naar het ontwerp van ingenieur J.W.Th van Schaik. Hij was werkzaam bij de HIJSM. Hij ontwerp ook de tweede brug over het Noordzeekanaal bij Velsen. De nieuwe spoorbrug kwam 188 meter ten westen van de eerste brug te liggen. In tegenstelling tot de eerste brug, werd dit een beweegbare brug, waarbij het middendeel gedraaid kon worden om zo de schepen te kunnen laten passeren. De brug kreeg een lengte van 264,3 meter. De beide aanbruggen zijn 68,2 meter lang en het beweegbare middendeel 127,9 meter. De doorvaarthoogte werd hierbij verhoogd tot 11 meter. De doorvaartbreedte aan de zuidzijde van de brug bedroeg 55 meter. De doorvaartbreedte aan de noordzijde was  meter, maar werd niet gebruikt. Bij de opening van de brug in 1907 was het de grootste en modernste draaibrug van Europa. In 2 minuten kon de brug gedraaid worden van een gesloten toestand naar een open toestand met behulp van krachtige elektromotoren van . 

Aan de Zaanse zijde van de brug wordt een nieuwe halte geopend, halte [[Hembrug (halte)|Hembrug]]. Deze was vooral bedoeld voor de fabrieksarbeiders van de diverse fabrieken die aan het kanaal lagen, zoals Norit, Bruijnzeel, Ford. Op 23 mei 1983 werd de halte gesloten voor het treinverkeer.

De doorvaart aan de noordelijk zijde werd vanaf 1930 in gebruik genomen. In 1931 is de spoorlijn Alkmaar - Amsterdam geëlektrificeerd, waarbij ook de brug is voorzien van bovenleiding. Deze bovenleiding is in 1972 vervangen. Op de vaste brugdelen worden de ijzeren stroomrail vervangen door een draadconstructie. Op het draaigedeelte wordt een koperrail opgehangen.


=='''Planning'''==



='''Aanleg'''=

'''Eerste brug'''

In 18  werd begonnen met de bouw van de eerste brug. De brug was in 1875 klaar en werd vervolgens drie jaar lang gebruikt voor zandtransporten. Dit zand werd gebruikt voor de aanleg van het Amsterdam Centraal Station. De aanleg van de eerste brug kostte 600.000 gulden.

'''Tweede brug'''

In 1903 werd begonnen met de bouw van de tweede brug naar een ontwerp van J.W.Th van Schaik. Deze brug is uitgevoerd als draaibrug. De pijlers en landhoofden zijn gebouwd door de Duitse firma W. Arntz en Co uit Millingen. Het eveneens Duitse Aug. Klönne was verantwoordelijk voor de bovenbouw. Om de hogere doorvaarthoogte mogelijk te maken, zijn aan beide zijde van de brug nieuwe hellingen in de spoorbaan nodig. Nabij de brug zijn de hellingen 11 meter hoog. Voor deze hellingen is zand uit het kanaal gebruikt. De aanleg van deze brug kostte 2.961.855 gulden.


='''Ingebruikname'''=

'''Eerste brug'''

In 1878 werd de eerste brug in gebruik genomen voor het normale verkeer. De brug was in 1875 al opgeleverd en was enkelsporig uitgevoerd. De treinen die over dit traject reden, waren zandtreinen ten behoeve van de bouw van het station Amsterdam Centraal. Op 15 oktober 1878 werd het traject tussen Zaandam en Amsterdam Westerdok geopend voor al het treinverkeer.

'''Tweede brug'''

Op 6 juli 1907 werd de brug in gebruik genomen door het treinverkeer.


=='''Testritten'''==



=='''Dienstregeling'''==




Na de aanvaring van de brug op 18 december 1970, wordt op 21 december 1970 een nooddienstregeling van kracht. Er gaan bussen rijden voor reizigers naar Zaandam vanuit Sloterdijk. Voor de richting Purmerend wordt aangeraden om met de bus te reizen. Naar Hoorn kan via Haarlem en Alkmaar worden gereden. De andere stations tussen Zaandam en Uitgeest kunnen bereikt worden door eveneens via Haarlem om te reizen. Deze treinen rijden versterkt, om zo alle reizigers te kunnen vervoeren. Op 30 december 1970 komt er een spoor in dienst over de brug. Er wordt een pendeldienst tussen Amsterdam en Zaandam opgezet, welke elk half uur rijdt. In Zaandam is er aansluiting op de trein naar Uitgeest en Purmerend. De treinen rijden in eerste instantie met 10 kilometer per uur over de brug. Al snel wordt de snelheid verhoogt tot 30 kilometer per uur. In de nacht van 22 op 23 volgen succesvolle belastingproeven. Na deze proeven is het mogelijk om in de nacht lichte goederentreinen over de brug te laten rijden. Vanaf 28 februari 1971 mogen de treinen met 40 kilometer per uur over de beide sporen rijden. De nooddienstregeling komt hiermee te vervallen.

Nadat op 20 oktober 1974 de brug weer was aangevaren, werd er wederom een nooddienstregeling gemaakt. De series 2600 en 2700 worden via Haarlem omgeleid. De series 4500 en 4700 eindigden in Zaandam. Tussen Amsterdam en Zaandam werden bussen ingezet. Op 21 oktober 1974 was het spoor van Zaandam naar Amsterdam met zeer lage snelheid te berijden. Via dit spoor wordt een pendeldienst tussen Amsterdam en Zaandam gereden. In de ochtend van 21 oktober 1974 worden de treinen 2712/2714/2716 en 4796 uit Alkmaar en trein 2627 naar Alkmaar via Haarlem omgeleid. In de avond zijn dit de trein 2767/2769/2771 en 2669. De intercity's naar Alkmaar van de serie werden opgeheven. In de middag was een overstap gemaakt in Zaandam van de pendeltreinen via de Hembrug op de treinen van de serie 4500 naar Enkhuizen. Deze dienstregeling werd ook op 22 oktober 1974 gereden. Op 28 oktober 1974 wordt een andere nooddienstregeling ingevoerd. De treinen 2812/2714/2814/2816 naar Amsterdam rijden om via Haarlem. De treinen 2965/2867/2869/14869/2871 van Amsterdam  rijden eveneens via Haarlem. De treinen van de serie 4500 van en naar Enkhuizen geven in Alkmaar en Zaandam aansluitingen op de pendeldiensten.


Omdat de brug 20 minuten per half uur geopend moest kunnen worden voor scheepvaart, zorgde dit voor veel druk op de dienstregeling van de treinen. Deze druk werd aan het eind van de jaren '70 en aan het begin van de jaren '80 steeds groter. In deze periode gaat zelfs een enkele spitstrein door de facultatieve uitloop opening van de brug heen van 7.30 en 8.00




Op 27 mei 1983 rijdt om 21.30 de laatste trein, trein 2783 naar Alkmaar, over de brug. Deze trein bestaat uit vijf treinstellen Plan V.


==='''Opening'''===

'''Eerste brug'''

In oktober 1878 vond de officiële opening van de lijn Zaandam - Amsterdam Westerdok plaats. De brug was reeds in 1875 in gebruik genomen.


'''Tweede brug'''

Op 6 juli 1907 werd de tweede brug officieel in gebruik genomen.


=='''Lotgevallen'''==

* De brug is in de Tweede Wereldoorlog gespaard gebleven. In mei 1940 werd de brug met succes verdedigd door het Nederlandse leger. In het najaar van 1944 werd door het verzet voorkomen dat de middenpijler tot twee keer toe werd opgeblazen. Twee verzetsmensen haalden iedere keer de explosieven weg door deze in het water te gooien.
* Op 18 december 1970 werd de brug aangevaren door het Russische schip Komossonoletz Uzbekistana. Het schip ramde met grote snelheid de zuidelijke, vaste brug. Door deze klap schoof dit brugdeel 4 meter op in de richting van Amsterdam en viel zo bijna van zijn pijler. Door firma Groot uit Zwijndrecht wordt de brug hersteld. Door middel van constructie wordt de brug opgehesen en door twee drijvende bokken naar de oorspronkelijke plaats teruggeplaatst. Op 29 december 1970 wordt het oostelijke spoor getest door er een ertstrein over te laten rijden. Deze proefrit slaagde en op 30 december 1970 kwam dit spoor in dienst. Vanaf dat moment kan er een nooddienstregeling gereden worden over de brug. In de nacht van 22 op 23 januari 1971 zijn er proefbelastingen geweest op de brug. Deze proeven slagen, zodat er lichte goederentreinen van de brug gebruik kunnen maken. De brug kwam op 28 februari 1971 weer geheel in dienst. De snelheid van de treinen is op dat moment nog wel beperkt tot 40 kilometer per uur. In het voorjaar van 1971 wordt de snelheid verhoogd tot 60 kilometer per uur. Per  kan er weer met normale snelheid over de brug worden gereden.
* Op 20 oktober 1974 werd de brug nogmaals hard geraakt. Ditmaal door het Amerikaanse halfafzinkbare pijpenlegger en kraanschip Choctaw II van Santa Fe. Hierbij werd het landhoofd van de Zaanse zijde van de brug aangevaren. De totale schade bedroeg 3 miljoen gulden. Het  spoor bleef door de aanvaring 55 dagen lang gestremd. Op 15 december 1974 is de brug weer volledig in dienst gekomen. In de brug bleef altijd een knik bestaan, die door treinreizigers duidelijk werd gevoeld. Door deze knik werd maximumsnelheid over de brug verlaagd tot 90 kilometer per uur.


='''Sluiting'''=

'''Eerste brug'''

Na opening van de nieuwe brug in 1907 werd de oude brug niet meer gebruikt. Op  reed de laatste trein over de brug.

'''Tweede brug'''

In 1979 onderzocht Rijkswaterstaat de mogelijkheid om de brug om te bouwen tot verkeersbrug. Tevens werd gekeken om de brug in geopende toestand te bewaren, met daarop een treinstel als monument. Beide ideeën vonden geen doorgang.

Met de officiële opening op 19 mei 1983 van de [[Hemtunnel]] vervalt de functie van de Hembrug. Op 27 mei 1983 reed om 21.30 de laatste trein (trein 2783, ElP 808 + ElP2 844 + ElP2 860) over de brug. Het tracé aan de Amsterdamse zijde blijft gedeeltelijk bestaan. Het kreeg daarbij de functie als havenspoorlijn in het westelijk havengebied van Amsterdam. Om de aansluiting te krijgen op de nieuwe sporen, werd ter hoogte van de NS werkplaats [[Lijnwerkplaats Amsterdam Zaanstraat|Zaanstraat]] het emplacement aangepast aan de nieuwe situatie. Een deel van het zuidelijke tracé bleef bewaard als havenspoorlijn door het [[Amsterdam Westelijk Havengebied|westelijk havengebied]].


=='''Sloop'''==

'''Eerste brug'''

In 1910 werd de eerste brug gesloopt. In de buurt van Dordrecht is de brug gedeeltelijk herbouwd.

'''Tweede brug'''

Pogingen om de brug te bewaren mislukten. De Vereniging tot het Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstad zocht een andere bestemming, maar vond deze niet. Rijkswaterstaat bood de brug gratis aan mensen of bedrijven die hier geïnteresseerd waren. Firma De Boer & Zonen uit Purmerend was verantwoordelijk voor de sloop van de brug. Op 19 september 1983 werd begonnen met de sloop van de Hembrug. In november 1983 is het middendeel al grotendeels gesloopt. In januari 1984 komt het werk stil te liggen als gevolg van een mogelijke verontreiniging in het Noordzeekanaal. In augustus 1984 kan het sloopwerk worden hervat. De middenpijler wordt op 24 januari 1985 opgeblazen met behulp van dynamiet. Een andere pijler is op 15 november 1984 opgeblazen. In september 1985 is de laatste pijler van de brug opgeruimd.
Een stuk draaikrans van de brug is bij het nieuwe station van Zaandam neergelegd als monument. Een aantal jaren later is de krans verplaatst naar het Hembrug terrein in afwachting van betere tijden en een nieuwe plek. Het haltegebouw van de oostzijde werd naar Krommenie overgebracht, waar het is verbouwd tot tuinhuisje. De stenen van het perron zijn naar Hoorn overgebracht. Zij zijn hier hergebruikt in het perron van de Stoomtram Hoorn - Medemblik. De beide hellingen zijn afgegraven en het zand is gebruikt om de A10 aan de zuidzijde van Amsterdam te verhogen en in het midden de spoorlijn van Duivendrecht naar Schiphol aan te leggen. 


{| class="toccolours" style="font-size:85%; margin-top:1em; margin-bottom:-0.5em; border: 1px solid #aaa; padding: 5px; clear: both; width:100%;"
|
<big><big>'''Bronnen, Referenties en/of Voetnoten'''</big></big>
* '''Tracé Passé Verdwenen spoor bij de Hembrug en Zaandam''' - {{Sc|W. Hoekema}} - ''Maandblad: Railmagazine, 43e Jaargang - september 2021 nummer 387 Blz: 52-57'' Uitgave: Uquilair ISSN: 0926-3489''
----
<references></references>
|}


[[Categorie: Voormalige bruggen]]