Hembrug

Ter overspanning van het nieuwe Noordzeekanaal tussen Zaandam en Amsterdam werd een nieuwe brug over dit kanaal aangelegd.

Geschiedenis

In de eerste jaren van de jaren '60 in de 19e eeuw werd Staatslijn K gepland. Dit is de spoorlijn van Den Helder naar Amsterdam. Het eerste deel van de spoorlijn, Den Helder - Alkmaar werd op 20 december 1865 geopend. Het tweede deel, van Alkmaar naar Uitgeest werd op 1 mei 1867 geopend. Op 1 november 1869 volgde het deel Uitgeest - Zaandam. De aanleg van het traject tussen Zaandam en Amsterdam liet nog enige tijd op zich wachten. In maart 1865 was pas begonnen met het droogleggen van delen van 't IJ en de aanleg van het Noordzeekanaal. Door deze werkzaamheden kon de omweg van de spoorlijn via Haarlem vervallen. De rechtstreekse route werd zo een stuk korter. Op 1 november 1876 werd het Noordzeekanaal geopend. Tussen Zaandam en Amsterdam moest een brug worden aangelegd om het Noordzeekanaal te kunnen passeren. Dit werd aangelegd bij het buurtschap Den Hem. Op 15 oktober 1878 werd het traject Zaandam - Amsterdam Westerdok in gebruik genomen. Het station in Amsterdam was tijdelijk. In 1889 werd de spoorlijn pas doorgetrokken naar Amsterdam Centraal. Voor reizigers van Amsterdam naar Den Helder kon voor die tijd al via Haarlem gereisd worden.

Eerste brug

In 1875 was de eerste brug over het Amsterdam Rijnkanaal klaar. In 1878 werd de brug officieel in gebruik genomen bij de opening van het laatste deel van Staatslijn K: Den Helder - Amsterdam. De brug had een doorvaartbreedte van 19 meter en een doorvaarthoogte van 4 meter. De naam Hembrug komt van het buurtschap Den Hem, aan de Zaanse kant van de spoorlijn. Bij de brug werd aan de Zaanse zijde een station geopend aan de Noorder IJdijk. Aan de zuidzijde van de brug werden twee haltes geopend in de loop van de jaren. In 1891 werd de halte Petroleumhaven geopend. Deze werd geopend in verband met de aanwezigheid van de Petroleumhaven in het Amsterdamse Westelijk Havengebied. In 1902 werd deze halte weer gesloten. Meer in de richting van Amsterdam werd bij de spoorwegovergang Spaarndammerdijk een halte geopend met de naam Houthaven. In 1892 wijzigde de naam naar Spaarndammerdijk en op 1 mei 1896 wijzigde de naam nogmaals, nu in Spaarndammerdijk-Houthaven. Op 1 mei 1900 werd deze halte al weer gesloten. Met de opening van de nieuwe spoorbrug in juli 1907 komt ook de halte Noorder IJdijk te vervallen.

Tweede brug

Vanwege de kortere vaartijd tussen de Noordzee en Amsterdam via het Noordzeekanaal in plaats van via de Zuiderzee en Den Helder, moest het Noordzeekanaal in de jaren na de opening steeds opnieuw verbreed en verdiept worden. In 1899 werd een wet aangenomen tot verbetering van het Noordzeekanaal. Alle schepen die de zeesluizen bij IJmuiden konden passeren, moesten ook probleemloos Amsterdam kunnen bereiken via het Noordzeekanaal. De twee spoorbruggen over het kanaal vormden twee obstakels. In 1903 werd begonnen met de bouw van een nieuwe Hembrug naar het ontwerp van ingenieur J.W.Th van Schaik. Hij was werkzaam bij de HIJSM. Hij ontwerp ook de tweede brug over het Noordzeekanaal bij Velsen. De nieuwe spoorbrug werd 188 meter ten westen van de eerste brug te liggen. In tegenstelling tot de eerste brug, werd dit een beweegbare brug, waarbij het middendeel gedraaid kon worden om zo de schepen te kunnen laten passeren. De brug kreeg een lengte van 264,3 meter. De beide aanbruggen zijn 68,2 meter lang en het beweegbare middendeel 127,9 meter. De doorvaarthoogte werd hierbij verhoogd tot 11 meter. De doorvaartbreedte aan de zuidzijde van de brug bedroeg 55 meter. De doorvaartbreedte aan de noordzijde was meter, maar werd niet gebruikt. Bij de opening van de brug in 1907 was het de grootste en modernste draaibrug van Europa. In 2 minuten kon de brug gedraaid worden van een gesloten toestand naar een open toestand.

Aan de Zaanse zijde van de brug wordt een nieuwe halte geopend, halte Hembrug. Deze was vooral bedoeld voor de fabrieksarbeiders van de diverse fabrieken die aan het kanaal lagen, zoals Norit, Bruijnzeel, Ford. Op 23 mei 1983 werd de halte gesloten voor het treinverkeer.

De doorvaart aan de noordelijk zijde werd vanaf 1930 in gebruik genomen. In 1931 is de spoorlijn Alkmaar - Amsterdam geëlektrificeerd, waarbij ook de brug is voorzien van bovenleiding.

Aanleg

Eerste brug

In 18 werd begonnen met de bouw van de eerste brug. De brug was in 1875 klaar en werd vervolgens drie jaar lang gebruikt voor zandtransporten. Dit zand werd gebruikt voor de aanleg van het Amsterdam Centraal Station. De aanleg van de eerste brug kostte 600.000 gulden.

Tweede brug

In 1903 werd begonnen met de bouw van de tweede brug naar een ontwerp van J.W.Th van Schaik. Deze brug is uitgevoerd als draaibrug. De pijlers en landhoofden zijn gebouwd door de Duitse firma W. Arntz en Co uit Millingen. Het eveneens Duitse Aug. Klönne was verantwoordelijk voor de bovenbouw. Om de hogere doorvaarthoogte mogelijk te maken, zijn aan beide zijde van de brug nieuwe hellingen in de spoorbaan nodig. Voor deze hellingen is zand uit het kanaal gebruikt. De aanleg van deze brug kostte 2.961.855 gulden.

Ingebruikname

Eerste brug

In 1878 werd de eerste brug in gebruik genomen voor het normale verkeer. De brug was in 1875 al opgeleverd en was enkelsporig uitgevoerd. De treinen die over dit traject reden, waren zandtreinen ten behoeve van de bouw van het station Amsterdam Centraal. Op 15 oktober 1878 werd het traject tussen Zaandam en Amsterdam Westerdok geopend voor al het treinverkeer.

Tweede brug

Op 6 juli 1907 werd de brug in gebruik genomen door het treinverkeer.

Dienstregeling

Opening

Eerste brug

In oktober 1878 vond de officiële opening van de lijn Zaandam - Amsterdam Westerdok plaats. De brug was reeds in 1875 in gebruik genomen.

Tweede brug

Op 6 juli 1907 werd de tweede brug officieel in gebruik genomen.

Lotgevallen

• De brug is in de Tweede Wereldoorlog gespaard gebleven. In mei 1940 werd de brug met succes verdedigd door het Nederlandse leger. In het najaar van 1944 werd door het verzet voorkomen dat de middenpijler tot twee keer toe werd opgeblazen. Twee verzetsmensen haalden iedere keer de explosieven weg door deze in het water te gooien.
• Op 18 december 1970 werd de brug aangevaren door het Russische schip . Het schip ramde met grote snelheid de zuidelijke, vaste brug. Door deze klap schoof dit brugdeel 4 meter op in de richting van Amsterdam en viel zo bijna van zijn pijler. De brug werd hersteld en kwam in februari 1971 weer in dienst. In de brug bleef altijd een knik bestaan, die door treinreizigers duidelijk werd gevoeld.
• Op 21 oktober 1974 werd de brug nogmaals hard geraakt. Ditmaal door het Amerikaanse kraanschip Choctaw II. Hierbij werd de brug aangevaren. De totale schade bedroeg 3 miljoen gulden. Het spoor bleef door de aanvaring 55 dagen lang gestremd.

Sluiting

Eerste brug

Na opening van de nieuwe brug in 1907 werd de oude brug niet meer gebruikt. Op reed de laatste trein over de brug.

Tweede brug

In 1979 onderzocht Rijkswaterstaat de mogelijkheid om de brug om te bouwen tot verkeersbrug. Tevens werd gekeken om de brug in geopende toestand te bewaren, met daarop een treinstel als monument. Beide ideeën vonden geen doorgang.

Met de opening op 19 mei 1983 van de Hemtunnel vervalt de functie van de Hembrug. Op 27 mei 1983 reed de laatste trein over de brug. Het tracé aan de Amsterdamse zijde blijft gedeeltelijk bestaan. Het kreeg daarbij de functie als havenspoorlijn in het westelijk havengebied van Amsterdam. Om de aansluiting te krijgen op de nieuwe sporen, werd ter hoogte van de NS werkplaats Zaanstraat het emplacement aangepast aan de nieuwe situatie. Een deel van het zuidelijke tracé bleef bewaard als havenspoorlijn door het westelijk havengebied.

Sloop

Eerste brug

In 1910 werd de eerste brug gesloopt. In de buurt van Dordrecht is de brug gedeeltelijk herbouwd.

Tweede brug

Op 19 september 1983 werd begonnen met de sloop van de Hembrug. Pogingen om de brug te bewaren mislukten. De Vereniging tot het Behoud van Monumenten van Bedrijf en Techniek Zaanstad zocht een andere bestemming, maar vond deze niet. Rijkswaterstaat bood de brug gratis aan mensen of bedrijven die hier geïnteresseerd waren. Firma De Boer & Zonen uit Purmerend was verantwoordelijk voor de sloop van de brug. Een stuk draaikrans van de brug is bij het nieuwe station van Zaandam neergelegd als monument. Een aantal jaren later is de krans verplaatst naar het Hembrug terrein in afwachting van betere tijden en een nieuwe plek. Het haltegebouw werd naar Krommenie overgebracht, waar het is verbouwd tot tuinhuisje. De stenen van het perron zijn naar Hoorn overgebracht. Zij zijn hier hergebruikt in het perron van de Stoomtram Hoorn - Medemblik. De beide hellingen zijn afgegraven en het zand is gebruikt om de A10 aan de zuidzijde van Amsterdam te verhogen en in het midden de spoorlijn van Duivendrecht naar Schiphol aan te leggen.